Γράφει ο Αλέξης Αλαματίδης
Μια από τις «βαριές» παγκόσμιες βιομηχανίες τροφίμων είναι και η
σοκολατοβιομηχανία, με τον ετήσιο τζίρο της να ξεπερνά τα δύο
δισεκατομμύρια δολάρια. Η πρώτη και βασικότερη ύλη της σοκολάτας είναι
το κακάο, το οποίο προέρχεται από χώρες του Τρίτου Κόσμου, με την Ακτή
του Ελεφαντοστού να καλύπτει σχεδόν το 40% της παγκόσμιας παραγωγής.
Μέσα σε απάνθρωπες συνθήκες, χιλιάδες παιδιά ηλικίας 6 έως 14 ετών
δουλεύουν στις φυτείες, παράγοντας την πρώτη ύλη της σοκολάτας που τρώνε
και τα δικά μας παιδιά. Σε καθεστώς δουλείας, χωρίς μισθό, χωρίς
σχολείο, δικαιώματα, γιατρό ή παιχνίδια…
Είναι γλυκιά, σου φέρνει καλή διάθεση, αρέσει σχεδόν σε όλους και
καταναλώνεται μερικές φορές μετά μανίας! Ο λόγος είναι για ένα από τα
πιο αγαπημένα είδη γλυκίσματος, τη σοκολάτα. Ακόμη και αν τη συνδέουμε
με την παιδική μας ηλικία, σε όλους αρέσει η σοκολάτα, ένα πραγματικά
πολύ πετυχημένο προϊόν που το χαρίζεις στην αγαπημένη σου, ή το
αγοράζεις για το παιδί σου.
Όλα αυτά φαίνεται να χαρίζουν στη σοκολάτα… Δύο σοκολατένιες πλευρές,
αλλά αυτό είναι κάτι που δεν ισχύει στην πραγματικότητα. Υπάρχει και η
άλλη «αληθινή» πλευρά της όλης ιστορίας, μιας ιστορίας που ξεκινά από
την εκμετάλλευση του ανθρώπου, την απαγωγή, τον εκβιασμό, την στέρηση
της ελπίδας για το μέλλον και μερικά ακόμη.
Η αποστολή της «Greenpeace» στην Ακτή του Ελεφαντοστού στη Δυτική
Αφρική, επιβεβαίωσε αυτά που ήταν ήδη εδώ και καιρό γνωστά: Παιδιά
ηλικίας 8 ή 10 ετών «στοιβαγμένα» και αυτά σαν τα σακιά του κακάο στις
φυτείες, να δουλεύουν στον τρύγο και στη φροντίδα των φυτών, να
κουβαλάνε ξυπόλυτα σάκους 30 κιλών μέσα στο δάσος, να ψεκάζουν χωρίς
καμία προστασία τα δέντρα με ισχυρά ζιζανιοκτόνα, να εργάζονται χωρίς
μισθό, χωρίς τους γονείς τους, χωρίς χαρτιά, χωρίς τίποτα…
Ποιος Θέλει Παιδικό Ιδρώτα και Αίμα στις Σοκολάτες των Παιδιών του;
Υπάρχει ένα είδος μαύρης αγοράς, που στην ουσία δεν είναι και τόσο
«μαύρη» εφόσον όλα γίνονται απροκάλυπτα, σχεδόν φυσιολογικά. Σε αυτή την
«αγορά» υπάρχει ένα δίκτυο εμπόρων που διακινούν μικρά παιδιά στις
φυτείες κακάο, που δραστηριοποιείται και στις γειτονικές χώρες, ειδικά
στη Γκάνα, στη Μπουργκίνα Φάσο και στη Λιβερία. Τα παιδιά, με ή και
χωρίς τη συγκατάθεση των γονιών τους (στις περιπτώσεις απαγωγής),
μετακινούνται μεμονωμένα ή σε ομάδες το πολύ 6 ατόμων για να μην
φαίνεται ότι γίνεται εμπόριο ανθρώπων, και «επινοικιάζονται» σε αυτούς
που έχουν τις φυτείες, που, τις περισσότερες φορές, είναι και οι ίδιοι
τους φτωχοί. Τα παιδιά είναι περιζήτητα ως εργατικά χέρια στις φυτείες
κακάο, γιατί έχουν λιγότερες απαιτήσεις σε φαγητό, είναι πιο ευέλικτα
μέσα στη ζούγκλα και μπορούν και σκαρφαλώνουν στα δέντρα ευκολότερα. Οι
τιμές για ένα χρόνο «επινοικίασης» ενός παιδιού ξεκινούν από τα 120 ευρώ
αλλά με τις κατάλληλες «διαπραγματεύσεις» η τιμή κατεβαίνει στα 80.
Τόσο αξίζει η ζωή ενός παιδιού στην Ακτή του Ελεφαντοστού, αν βρεθεί στο
κύκλωμα των φυτειών κακάο. Αυτό το κακάο θα μαζέψουν, για να το
αγοράσει μετά μια μεγάλη Δυτική εταιρεία παραγωγής σοκολάτας ή παραγώγων
του κακάο, να το κάνει τελικό προϊόν προς κατανάλωση που θα αγοράσεις
εσύ, εγώ…
Πολλές κοινές ιστορίες, ορφανά, θύματα του εμφυλίου, θύματα απαγωγής,
θύματα της φτώχειας και της εκμετάλλευσης. Πάνω από το 1/3 της
παγκόσμιας παραγωγής κακάο προέρχεται από αυτή την περιοχή, η οποία
εκτείνεται μέχρι τα σύνορα με τη Λιβερία και τη Γκάνα στο νότιο μέρος
της Ακτής του Ελεφαντοστού. Όταν το 2000 το βρετανικό τηλεοπτικό κανάλι
Channel 4 έδειξε τις παραπάνω εικόνες, φάνηκε πως κάτι πάει να γίνει,
κάτι μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο για του φτωχούς αγρότες του
κακάο, οι οποίοι ακόμη και ως παραγωγοί, ζουν μέσα στη φτώχεια. Οι
καταναλωτές στην Ευρώπη και στην Αμερική αντέδρασαν ευαίσθητα. Δεν
θέλανε παιδικό ιδρώτα και αίμα στις σοκολάτες των παιδιών τους. Οι ΗΠΑ
απείλησαν μάλιστα με εμπάργκο στο κακάο της Ακτής του Ελεφαντοστού και
έτσι, ένα χρόνο αργότερα η χώρα υπέγραψε εσπευσμένα, μαζί με τις μεγάλες
σοκολατοβιομηχανίες το πρωτόκολλο Harkin-Engel το οποίο προβλέπει την
εγγύηση του κράτους για την κατάργηση της παιδικής εργασίας, ελάχιστους
μισθούς και βελτίωση των συνθηκών εργασίας. Και οι εταιρίες δεσμεύτηκαν
ότι με δικά τους ειδικά κλιμάκια θα ελέγχουν την προέλευση του κακάο,
αλλά και οι τιμές να προσαρμοστούν με τέτοιο τρόπο που να επιτρέπουν
στους αγρότες να μην χρειάζεται να στέλνουν τα παιδιά τους στις φυτείες,
αλλά στο σχολείο.
Ελπίδες, υποσχέσεις, λίγα χαμόγελα… Τα χρόνια πέρασαν αλλά τίποτα δεν
έγινε. Στις φυτείες πάλι παιδιά συναντάς, σχολεία δεν υπάρχουν, ο
επόμενος γιατρός απέχει μερικές φορές μέρες πεζοπορίας, ο μισθός είναι
το φαγητό τους, το μέλλον τους η φυτεία. Τα ίδια τα παιδιά που μαζεύουν
τους κόκκους του κακάο δεν γνωρίζουν σε τι χρησιμεύει αυτό, για την
ύπαρξη της σοκολάτας δεν έχουν ιδέα. Ξέρουν όμως να σκαρφαλώνουν στα
δέντρα για τον τρύγο, να ψεκάζουν με ζιζανιοκτόνα και να προετοιμάζουν
τους κόκκους για τη μεταφορά τους σε κάποιο λιμάνι απ‘ όπου θα το
παραλάβουν οι μεγάλες εταιρίες όπως η Mars, η Nestle, η Kraft, ή η
Ferrero, οι οποίες την τελική επεξεργασία του προϊόντος την κάνουν σε
δυτικές χώρες.
Με αυτό τον τρόπο μια μεγάλη πηγή εισοδήματος για τους αγρότες αλλά και
το κράτος πηγαίνει σχεδόν χαμένη, έτσι ξεπουλιούνται οι θησαυροί μιας
χώρας (ας μην χαιρόμαστε και στην Ελλάδα συμβαίνει το ίδιο σε άλλους
τομείς) για πενταροδεκάρες.
Ακόμη και οι μεσάζοντες μεταξύ των αγροτών και των μεγαλοεμπόρων ζουν
μέσα στη δική τους φτώχεια. Ίσως όχι τόσο απάνθρωπη όσο αυτή των
παιδιών, αλλά το μεροκάματό τους είναι μερικά cent. Αυτοί που πραγματικά
κερδίζουν είναι οι μεγάλες εταιρίες που αγοράζουν την πρώτη ύλη σχεδόν
τζάμπα, αλλά και εμείς οι τελικοί καταναλωτές που μπορούμε και
απολαμβάνουμε τη σοκολάτα και άλλα προϊόντα του κακάο σε χαμηλές τιμές.
Έχετε αναρωτηθεί ποτέ από που προέρχεται το κακάο στις σοκολάτες που
αγοράζετε για τα παιδιά σας ή το κακάο στα διάφορα ροφήματα που
καταναλώνετε; Αν ήσαστε από αυτούς που ενδιαφέρονται για την κοινωνική
δικαιοσύνη, την παγκόσμια ειρήνη και την προστασία του περιβάλλοντος,
τότε αυτό σάς αφορά άμεσα. Είναι γνωστό ότι η ρύπανση και η καταστροφή
του περιβάλλοντος είναι άμεσα συνδεδεμένη και με την κοινωνική
δικαιοσύνη, δεν μπορεί να υπάρξει το ένα χωρίς το άλλο. Αυτές οι μικρές
ιστορίες καθημερινών ανθρώπων που υποφέρουν κάτω από αντίξοες συνθήκες,
με τη συγκατάθεσή μας, φτιάχνουν στο τέλος ένα τεράστιο πλέγμα
ανθρώπινης αποσάθρωσης, που έχει ως τελικό αποτέλεσμα την καταστροφή του
πλανήτη, αλλά και του ίδιου του εαυτού μας. Κάθε φορά που αγοράζουμε
μια σοκολάτα από το περίπτερο πρέπει να αναλογιζόμαστε ότι το κακάο που
περιέχει, πιθανότατα να το μάζεψαν κάπου στην Αφρική παιδικά χέρια.
Ποιος θέλει παιδικό αίμα πάνω του; Νομίζω κανείς.
Φτωχοί Αγρότες, Πλούσιες Επιχειρήσεις
Σύμφωνα με τη βρετανική οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων Anti –slavery
International μόνο στην Ακτή του Ελεφαντοστού εργάζονται 200.000 παιδιά,
κάτω από αντίξοες συνθήκες, μέχρι και 14 ώρες ημερησίως. Περίπου
1.000.000 μικρο-αγρότες καλλιεργούν κακάο με χωράφια που συνήθως δεν
υπερβαίνουν τα 3 στρέμματα ανά αγρότη. Οι αγοραστές τούς δίνουν περίπου
75 cent στο κιλό, τιμή πολύ χαμηλή, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο ετήσιος
τζίρος των αγροτών δεν τους φτάνει ούτε για τα λιπάσματα και τα
ζιζανιοκτόνα. Έτσι οι αγρότες είναι αναγκασμένοι κατά κάποιο τρόπο να
ψάχνουν για τα φθηνότερα εργατικά χέρια, που είναι τα παιδικά. Μόνο το
1/3 της αξίας του κακάο μένει στους αγρότες. Τα υπόλοιπα χάνονται σε
ομιχλώδη κυκλώματα εμπόρων, εταιριών αλλά και πολιτικών. Δεν είναι
τυχαίο που στην Ακτή του Ελεφαντοστού υπάρχουν πολλοί πολιτικοί που
εμπλέκονται σε σκανδαλολογία για το κακάο, πολλοί εκ των οποίων
βρίσκονται και στη φυλακή.
Γιατί όμως η καταστροφή του περιβάλλοντος συνδέεται άμεσα με τις χώρες
του Τρίτου Κόσμου και την ανθρώπινη εκμετάλλευση; Ας πάρουμε το
παράδειγμα των Αφρικανικών χωρών, που πολλές φορές ενώ έχουν εθνικό
πλούτο (χρυσό, διαμάντια, καφές, κακάο, πετρέλαιο κ.ά.), ανήκουν στις
φτωχότερες του κόσμου
Οι άνθρωποι στην Ακτή του Ελεφαντοστού υποφέρουν από φτώχεια. Πουλάνε τα
πάντα για ένα πιάτο φαγητό, αλλά και λιγότερο, δεν έχουν πόρους από
πουθενά, είναι αγράμματοι, δεν έχουν ιατρική περίθαλψη. Ξεπουλούν λοιπόν
τους εαυτούς και τη χώρα τους στις ξένες εταιρίες, για να μπορέσουν,
έστω και δύσκολα, να επιβιώσουν. Όταν όμως πρόκειται για την εξόρυξη
κάποιου υλικού, ή ακόμη και σε αγροτικά προϊόντα, οι άνθρωποι δεν
ενδιαφέρονται για την καταστροφή του περιβάλλοντος που λαμβάνει χώρα από
φθηνές και τεχνολογικά παλιές μεθόδους εκμετάλλευσης. Έτσι και ο
εθνικός πλούτος φεύγει από τη χώρα και οι άνθρωποι παραμένουν φτωχοί,
αλλά και το περιβάλλον καταστρέφεται. Στο δάσος του Αμαζονίου κόβονται
ετησίως εκτάσεις δέντρων ίσα με το μέγεθος της Ελβετίας για να
δημιουργηθούν χωράφια για εταιρίες όπως η Monsanto ή η Cargill που
αγρότες τα σπέρνουν για λογαριασμό τους με γενετικά τροποποιημένα
προϊόντα. Στη Νιγηρία, μια χώρα με μεγάλα κοιτάσματα πετρελαίου, οι
κάτοικοι που ζουν στις περιοχές που γίνεται η εξόρυξη, είναι φτωχοί, ενώ
πολλοί από αυτούς πεθαίνουν από αρρώστιες λόγω της ρύπανσης. Κάτι
ανάλογο συμβαίνει σήμερα, εν έτη 2009 και στην Ακτή του Ελεφαντοστού
αλλά και σε άλλες χώρες, με το κακάο.
Fairtrade στο Κακάο;
Επειδή οι ξένες παρεμβάσεις για ένα καλύτερο αύριο δεν φέρνουν
αποτελέσματα (στην περίπτωσή μας ποτέ δεν εφαρμόστηκαν πραγματικά τα
μέτρα του Πρωτοκόλλου), κάποιες φορές οι ίδιοι οι άνθρωποι, παθόντες από
ένα σύστημα που όχι μόνο δεν τους προστατεύει αλλά τους καταστρέφει
κιόλας, παίρνουν δικά τους σπασμωδικά μέτρα για τη βελτίωση της
καθημερινότητας και την ελπίδα για ένα λιγότερο ζοφερό μέλλον. Έτσι
δημιουργούνται ενώσεις αγροτών, οι οποίες καταφέρνουν και παίρνουν μέχρι
και 20% περισσότερα χρήματα για το κακάο ή κατοχυρώνουν κατώτερα όρια
στην τιμή του, ασχέτως με την διακύμανση στα παγκόσμια χρηματιστήρια που
γίνονται αγοροπωλησίες με το κακάο. Αλλού, πάλι με πρωτοβουλία των
αγροτών λειτουργούν σχολεία για παιδιά, όπου τους μαθαίνεται γραφή,
ανάγνωση, αριθμητική και η γαλλική γλώσσα. Τα σχολεία αυτά δεν είναι
αναγνωρισμένα από το κράτος και η βεβαίωση που δίνουν δεν χρησιμεύει σε
κάποιον που θέλει να συνεχίσει για σπουδές, αλλά βοηθούν τους ανθρώπους
να τα καταφέρουν καλύτερα στη ζωή τους, κατέχοντας βασικές σχολικές
γνώσεις. «Θέλουμε οι έφηβοι να μαθαίνουν τέχνες. Κουρείς, μηχανικοί,
ξυλουργοί, εξειδικευμένοι χτίστες, αυτά είναι επαγγέλματα που μπορούν οι
νέοι μας να μάθουν και να έχουν ελπίδα για το μέλλον τους», δηλώνει
εκπρόσωπος των αγροτών στο δημοσιογραφικό συνεργείο της Greenpeace που
πρόσφατα έκανε για το θέμα αυτό εκτενές ρεπορτάζ. Η ανεργία που στους
νέους αγγίζει το 80% είναι ένα σοβαρό πρόβλημα στην Ακτή του
Ελεφαντοστού, και είναι κάτι που μπορεί να τους φέρει εύκολα σε μια
φυτεία κακάο ως εργάτη, μόνο και μόνο για να εξασφαλίσουν το καθημερινό
τους φαγητό.
Μόλις το 1% της παγκόσμιας παραγωγής κακάο έχει την πιστοποίηση
Fairtrade που μαρτυρά ότι έχει παραχθεί με δίκαιους τρόπους, ως προς το
περιβάλλον και τους αγρότες. Έτσι συμπεραίνουμε ότι τουλάχιστον η
σοκολάτα που όλοι μας καταναλώνουμε, έχει μεγάλες πιθανότητες να
«περιέχει» παιδικό ιδρώτα, πόνο και αίμα από ανηλίκους 6 ή 10 ετών που
εργάζονται για ένα πιάτο φαγητό στις ζούγκλες της δυτικής Αφρικής, όπου
και υπάρχει το 70 % των φυτειών κακάο στον κόσμο.
Αχ Αυτό το Κακάο!
Η πατρίδα του δέντρου κακάο Theobroma cacao (η «Τροφή των Θεών») είναι
το τροπικό δάσος του Αμαζονίου. Πριν από 3.000 χρόνια, ο λαός των
Ολμέκων καλλιεργούσε κακάο κοντά στον κόλπο του Μεξικού. Πλούσιοι και
εύποροι Μάγια και Αζτέκοι, απολάμβαναν μετά την επεξεργασία των κόκκων
του κακάο, ένα δυνατό, ζεστό ρόφημα. Για χιλιάδες χρόνια στη κεντρική
Αμερική, το κακάο υπήρξε φάρμακο, μπαχαρικό αλλά και νόμισμα. Στις αρχές
του 16ου αιώνα οι Ισπανοί έφεραν το κακάο στην Ευρώπη, το οποίο
απέκτησε «αξία» ως xocol atl (πικρό νερό), το οποίο ανακάτευαν με ζάχαρη
και έπιναν ως ρόφημα. Έτσι πολύ γρήγορα έγινε δημοφιλές και άρχισαν οι
πρώτες εξαγωγές κακάο στην Ευρώπη. Τον 19ο αιώνα δημιουργήθηκαν και οι
πρώτες σοκολατοβιομηχανίες.
Κυρίως στον 18ο αιώνα, όταν είχε αυξηθεί κατά πολύ η ζήτηση του κακάο,
οι χώρες που είχαν αποικίες στην Αφρική και στην Ασία (Αγγλία, Γαλλία,
Γερμανία), άρχισαν να καλλιεργούν το φυτό και εκεί, μια και το κλίμα
ήταν περίπου το ίδιο και έτσι το κακάο μπορούσε να ευδοκιμήσει και στα
τροπικά κλίματα αυτών των περιοχών. Το 70% της παγκόσμιας παραγωγής
κακάο προέρχεται από τη δυτική Αφρική (η Ακτή του Ελεφαντοστού από μόνη
της παράγει το 38%). Οι πιο δυνατές και καλύτερες ποικιλίες κακάο
(Criollo, Trinitario) προέρχονται ωστόσο από την Κεντρική και νότιο
Αμερική και τη Μαδαγασκάρη. Η παγκόσμια παραγωγή κακάο φτάνει ετησίως
τους 3,4 εκατομμύρια τόνους, στις ΗΠΑ, στην Ολλανδία, στη Γερμανία και
στην Ακτή του Ελεφαντοστού επεξεργάζονται οι μεγαλύτερες ποσότητες. Οι
μεγαλύτερες σοκολατοβιομηχανίες στον κόσμο είναι η Mars (ΗΠΑ), η Cadbury
(Αγγλία), η Nestle (Ελβετία) και η Ferrero (Ιταλία). Καμία από τις
εταιρίες αυτές δεν χρησιμοποιεί την πιστοποίηση Fairtrade όσον αφορά το
κακάο. Την περισσότερη σοκολάτα στον κόσμο την καταναλώνουν οι Ελβετοί
και οι Άγγλοι.
Υπολογίζεται πως 284.000 παιδιά εργάζονται στην Αφρική στις φυτείες
κακάο, τα 2/3 αυτών είναι κάτω από 14 χρονών. Πολλά από αυτά ανήκουν
στις αγροτικές οικογένειες που ασχολούνται με την παραγωγή κακάο, αλλά
ακόμη περισσότερα έχουν έρθει από άλλες περιοχές και εργάζονται κάτω από
συνθήκες σκλαβιάς. Το πρωτόκολλο Harkin-Engel που συντάχθηκε το 2001
από τις κυβερνήσεις των κρατών παραγωγής, τις σοκολατοβιομηχανίες και μη
κυβερνητικές οργανώσεις που προβλέπει τον έλεγχο της παραγωγής κακάο ως
προς τις τιμές και τις συνθήκες εργασίας, παραμένει ουσιαστικά
ανενεργό.
Πιστοποίηση Fairtrade άδικα ψάχνει κανείς στις σοκολάτες που κυκλοφορούν
στην Ελλάδα. Για να την πάρει μια εταιρία παραγωγής σοκολάτας, θα
πρέπει: τα παιδιά απλώς να βοηθούν στις φυτείες των γονιών τους μόνο, να
πηγαίνουν στο σχολείο, να μην απασχολούνται ως εργάτες αν είναι κάτω
των 15 ετών και να μην ψεκάζουν με χημικές ουσίες αν είναι ανήλικοι. Το
πόσο καλά μπορούν να ελεγχθούν αυτά είναι μια άλλη ιστορία, πικρή και
αυτή.
Όποιος αγοράζει «βιολογική» σοκολάτα, δεν σημαίνει ότι το κακάο που
περιέχει παράχθηκε με δίκαιο τρόπο. Θα πρέπει να είναι και «fair» και
«bio»…
Μόλις το 0,5% της παγκόσμιας παραγωγής κακάο είναι βιολογικό και δεν
παράγεται στην Αφρική. Πληροφορίες για αυτά, θα βρείτε και στο http://www.transfair.org
Ο ΑΛΕΞΗΣ ΑΛΑΜΑΤΙΔΗΣ (alexiosa@hotmail.com) είναι εκδότης του δωρεάν εντύπου Δυτικώς της Θεσσαλονίκης και ασχολείται με τη φωτογραφία και το περιβάλλον. zenithmag.wordpress.com
