Placebo: Το φαινόμενο των αυτοεκλπηρούμεων προσδοκιών

  

To 1957, κάποιος που ζούσε στην Καλιφόρνια, γνωστός σήμερα ως “κ. Wright”, διαγνώστηκε με καρκίνο σε προχωρημένο στάδιο. Οι θεραπείες αποδείχθηκαν αναποτελεσματικές και ο Wright εισήλθε σε μια κλινική για τις τελευταίες μέρες της ζωής του. Η κλινική τότε διεξήγαγε μια έρευνα για το φάρμακο Krebiozen που διαφημιζόταν ως ικανό να θεραπεύσει τον καρκίνο και ο Wright ζήτησε να συμμετάσχει.
Η κλινική αρνήθηκε γιατί οι συμμετέχοντες έπρεπε να έχουν προσδόκιμο ζωής τουλάχιστον τρεις μήνες αλλά από το κρεβάτι του πόνου, ο ασθενής εκλιπαρούσε τον ψυχολόγο Bruno Klopfer να του χορηγήσει το φάρμακο. Μια Παρασκευή απόγευμα, Ο Klopfer αποφάσισε να
ικανοποιήσει την επιθυμία του Wright θεωρώντας ότι δεν θα επιζούσε πέραν του Σαβατοκύριακου. Tη Δευτέρα ανέφερε: “Τον είχα αφήσει εμπύρετο, αγκομαχώντας για αέρα, εντελώς κατάκοιτο. Τώρα εδώ κυκλοφορούσε στο θάλαμο, κουβέντιαζε ευχάριστα με τις νοσοκόμες διαδίδοντας μηνύματα αισιοδοξίας σ’ όποιον τον άκουγε… Οι καρκινικοί όγκοι είχαν λιώσει όπως οι χιονόμπαλες σε θερμή σόμπα, και μέσα σ’ αυτές τις λίγες ημέρες, ήταν μισές από τo αρχικό τους μέγεθος”.[i]

Δέκα μέρες αργότερα ο Wright πήρε εξιτήριο από την κλινική και δύο μήνες μετά, οι όγκοι του συνέχιζαν να υποχωρούν. Όμως ο ασθενής διάβασε δυσάρεστα νέα για το Krebiozen, ότι υπήρχαν σοβαρές αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητά του. Oι καρκινικοί όγκοι του Wright άρχισαν να μεγαλώνουν. Ο Klopfer που ενδιαφερόταν για το ρόλο της πίστης στην θεραπεία του είπε ότι αυτά που διάβασε δεν ήταν αλήθεια και ότι θα του έκανε ενέσεις με μια νέα βελτιωμένη έκδοση του φαρμάκου. Η αλήθεια ήταν ότι Klopfer έκανε στον ασθενή του ενέσεις με νερό. Οι καρκινικοί όγκοι πάλι “έλιωσαν” και ο Wright ξαναβρήκε την υγεία του για τους επόμενους δύο μήνες, ώσπου διάβασε το τελικό συμπέρασμα της American Medical Association για το Krebiozen: Λαμβάνοντας υπόψη τις μελέτες που είχαν γίνει σε εθνικό επίπεδο στις ΗΠΑ, το φάρμακο ήταν άχρηστο στη θεραπεία κατά του καρκίνου. Σε δύο μέρες, ο Wright πέθανε.

Οι ιατρικές θεραπείες έχουν κατά ένα μέρος αποτέλεσμα λόγω της θετικής προσδοκίας που δημιουργούν στο μυαλό του ασθενούς, ένα αινιγματικό φαινόμενο που ονομάζεται αποτέλεσμα placebo. Στα Λατινικά placebo σημαίνει “θα ευχαριστήσω”, όρος που προέρχεται από ένα ψαλμό της Βίβλου που συνηθιζόταν να συνοδεύει το νεκρό στο Μεσαίωνα. Τα λόγια άρχιζαν με τη φράση “Placebo Domino in regione vivorum” (μετάφραση του ελληνικού “ευαρεστήσω ενώπιον Κύριον εν χώραν ζώντων”[ii]). Ο ψαλμός λεγόταν από επαγγελματίες μοιρολογητές που είχαν προσληφθεί από τους αγαπημένους του νεκρού και αμοίβονταν αδρά προσποιούμενοι λύπηση. Οι μοιρολογητές ενδιαφέρονταν μόνο για τα λεφτά κι έτσι με τα χρόνια η λέξη placebo απέκτησε αρνητική σημασία υποδηλώνοντας κάτι το ψεύτικο. Μ’ αυτήν την έννοια εισήλθε στην Ιατρική εννοώντας το εικονικό φάρμακο, αυτό που δίνεται στον ασθενή απλώς για να νιώσει ευχαρίστηση. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε η αποτελεσματικότητα των σημερινών φαρμάκων και οι γιατροί αντιμετώπιζαν πολλούς υποχονδιακούς ασθνείς όπως πολύ ωραία τα περιγράφει ο Μολιέρος στην κωμωδία του “Κατά φαντασίαν ασθενής”, και για να τους ξεφορτωθούν τους έδιναν χρωματισμένο νεράκι ή σκέτη ζάχαρη. Το περίεργο είναι ότι τα εικονικά φάρμακα δρούσαν αρκετές φορές σαν να είναι πραγματικά κάτι που συνειδητοποιήθηκε για πρώτη φορά στη δεκαετία του 1950.

Η "τυφλή" πίστη χαρίζει ζωή

Η ανακάλυψη ότι τα placebo μπορούν να έχουν πραγματικό αποτέλεσμα έγινε από τον Henry Beecher, έναν αναισθιολόγο του αμερικανικού στρατού. Ο Beecher ανακάλυψε τη δύναμη του placebo στη διάρκεια του 2ου παγκόσμιου πολέμου. Πολλές φορές η ιατρική μονάδα του Beecher ξέμενε από μορφίνη, μια ουσία που ανακουφίζει από τον πόνο. Σε μια περίπτωση όπου ενας στρατιώτης σφάδαζε από τα τραύματά του αλλά δεν υπήρχε μορφίνη να του χορηγηθεί, ο Beecher είδε προς έκπληξή του μια νοσοκόμα να του κάνει ένεση με αλατόνερο. Αυτό δεν ήταν ασυνήθιστη πρακτική ειδικά στη Βρετανία την δεκαετία του 1930. Όταν οι ασθενείς ανησυχούσαν τη νύχτα, οι νοσοκόμες τους έκαναν ενέσεις με αλατόνερο για να τους ηρεμήσουν. Η έκπληξή του Beecher έγινε ακόμα μεγαλύτερη όταν είδε ότι ο στρατιώτης ηρέμησε σαν να είχε πάρει μορφίνη και τελικά εγχειρίστηκε νιώθοντας μια μέτρια ενόχληση.

 Εντυπωσιάστηκε με το περιστατικό και όταν τελείωσε ο πόλεμος συγκέντρωσε μια ιατρική ομάδα στο πανεπιστήμιο του Harvard για να μελετήσει το φαινόμενο. Τo αποτέλεσμα της έρευνας ήταν ένα φημισμένο άρθρο με τίτλο “Το Παντοδύναμο Placebo” που δημοσιεύτηκε το 1955. Ο Beecher και οι συνεργάτες του επιθεώρησαν 15 μελέτες και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το 35% των ασθενών μπορεί να αντιδράσει θετικά στα placebo (σήμερα είναι γνωστό ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να αντιδράσουν θετικά, αρκεί να βρεθούν στις κατάλληλες συνθήκες).

Η δημοσίευση του Beecher συνέβαλε σε μια μεγάλη αλλαγή που έγινε στη διεξαγωγή των κλινικών ερευνών: όταν τεστάρεται oποιοδήποτε νέο φάρμακο πρέπει οπωσδήποτε να συγκριθεί με ένα placebo. Οι ιατρικοί ερευνητές δίνουν σε μια ομάδα ασθενών το υπό δοκιμή φάρμακο και σε μια άλλη ομάδα ένα placebo. To φάρμακο θα εγκριθεί μόνο αν έχει αρκετά καλύτερα αποτέλεσμα από το placebo. Μ’ αυτόν τον τρόπο, η Ιατρική επιστήμη παραδέχτηκε πρακτικά τη δύναμη του placebo ωστόσο μόνο μετά το 1990 καταβλήθηκαν σοβαρές προσπάθειες να εξηγήσουν το φαινόμενο.

H δύναμη της υποβολής

Το 1993, ο ογκολόγος Robert Buckman καθηγητής στο University of Toronto και ο συνεργάτης του Karl Sabbagh δημοσίευσαν το βιβλίο τους “Μαγεία ή Ιατρική;”στο οποίο υποστήριξαν ότι η θεραπεία ενός φαρμάκου μπορεί να οφείλεται όχι σ’ αυτή καθεαυτή την φαρμακευτική ουσία αλλά στις προσδοκίες του ασθενούς.[iii] Ο Buckman είχε κάνει ένα εντυπωσιακό πείραμα. Αρκετές γυναίκες κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης πάσχουν από ζαλάδες και τάση για εμετό. Έδωσε σε μια ομάδα έγκυων γυναικών ένα φάρμακο λέγοντάς τους ότι ήταν αντι-εμετικό και θα μείωνε τα συμπτώματά τους. Πράγματι, παίρνοντας το φάρμακο, οι γυναίκες άρχισαν να νιώθουν λιγότερες ζαλάδες και οι εμετοί τους μειώθηκαν. Όμως στην πραγματικότητα το φάρμακο δεν ήταν αντι-εμετικό αλλά εμετικό. Η φαρμακευτική ουσία εκπλήρωσε τις θετικές προσδοκίες που είχαν δημιουργηθεί στο μυαλό των γυναικών, έστω κι αν το φάρμακο είχε στην πραγματικότητα αντίθετη δράση.

Το 1994, ο αμερικανός χειρουργός Bruce Moseley είχε στο πρόγραμμά του 10 εγχειρήσεις για να ανακουφήσει τον πόνο στα γόνατα των ασθενών του που έπασχαν από αρθρίτιδα. Οι ασθενείς ήταν μεσόκοποι άνδρες, πρώην στρατιωτικοί που δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να καθηλωθούν σε αναπηρική πολυθρόνα. Όλοι αναισθητοποιήθηκαν αλλά πραγματική εγχείριση έγινε μόνο στους πέντε από τους 10. Στους άλλους πέντε, ο Moseley χτύπησε με ένα χειρουργικό ξέστρο μερικές φορές τα γόνατά τους έτσι ώστε να υπάρξει τομή και να δημιουργηθεί ουλή, αλλά έκανε μόνο αυτό. Μετά από έξι μήνες όλοι οι ασθενείς ανέφεραν ότι πονούσαν λιγότερο και κανείς δεν ήταν δυσαρεστημένος με την εγχείριση. Η placebo εγχείριση λειτούργησε σαν να ήταν πραγματική και ο Moseley αποφάσισε να κάνει μια μεγαλύτερη μελέτη στην οποία συμμετείχαν 165 άτομα. Το αποτέλεσμα της μεγαλύτερης μελέτης δημοσιεύτηκε το 2002 και έδειξε ότι οι εγχειρήσες στα γόνατα των ασθενών που έπασχαν από αρθρίτιδα είχαν το ίδιο αποτέλεσμα με τις placebo εγχειρήσεις.[iv] Η δημοσίευση είχε μεγάλη επίδραση καθώς ο Moseley δεν ήταν κάποιος περιθωριακός γιατρός αλλά ο ορθοπεδικός χειρούργος της αμερικανικής ομάδας basketball ανδρών και γυναικών στους Ολυμπιακούς του 1996 και ο επί πολλά χρόνια γιατρός των Huston Rockets στο NBA. Tο πείραμα κρίθηκε τόσο σημαντικό που ορισμένοι είπαν ότι οι πραγματικές εγχειρήσεις πρέπει να συγκρίνονται με εικονικές εγχειρίσεις πριν αποφασιστεί ότι έχουν όφελος για τον ασθενή, όπως συμβαίνει με τα φάρμακα.

Το 1998, μια άλλη μελέτη για τα placebo ήταν για πολλούς πραγματικά σοκαριστική. Ο καθηγητής ψυχολογίας Irving Kirsch και ο συνάδελφός του Guy Sapirstein συγκέντρωσαν 19 μελέτες που είχαν γίνει για τα αντικαταθλιπτικά χάπια και αναλύοντας τα στοιχεία κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι αποτελεσματικότητά τους οφειλόταν κατά 75% στην επίδραση που έχει το placebo. Το συμπέρασμα προκάλεσε διαμάχες καθώς έθιγε τα συμπέροντα των φαρμακευτικών εταιρειών αλλά το 2002 ο Kirsch επανήλθε με μια μεγαλύτερη ανάλυση που αυτή τη φορά περιελάβανε 47 μελέτες για έξι αντικαταθλιπτικά χάπια νέας γενιάς. Το συμπέρασμα ήταν και πάλι το ίδιο. Ο Kirsch βρήκε ότι το Prozac και τα ξαδέρφια του οφείλουν την αποτελεσματικότητά τους κατά 80% στην ενέργεια του placebo και δήλωσε ότι τα αγαπημένα χάπια των αμερικανών “ίσως δεν έχουν κανένα απολύτως φαρμακευτικό αποτέλεσμα”.[v]

Αυτές οι μελέτες, αλλά και άλλες, δείχνουν ότι η προδοκία είναι μια σύνθετη πνευματική δραστηριότητα που έχει επίδραση στο αποτέλεσμα της θεραπείας. Φαίνεται ότι οι αισιόδοξοι ασθενείς τα πάνε καλύτερα από τους απαισιόδοξους έστω κι αν η θεραπεία είναι ακριβώς η ίδια.

 Το πιο περίεργο απ’ όλα είναι ότι τα placebo μπορεί να έχουν και παρενέργειες, όπως συμβαίνει και με τα πραγματικά φάρμακα. Η δυνατότητα του εικονικού φαρμάκου να προκαλεί παρενέργεις ονομάζεται nocebo που στα Λατινικά σημαίνει “θα δυσαρεστήσω”. Το nocebo είναι ο κακός δίδυμος αδελμός του placebo και εισήχθη ως όρος στη βιβλιογραφία το 1961 από έναν ερευνητή ονόματι Walter Κennedy ο οποίος είπε ότι το αποτέλεσμα της θεραπείας βρίσκεται περισσότερο στο μυαλό του ασθενούς παρά στο φάρμακο. Σήμερα είναι σαφές ότι το αποτέλεσμα της θεραπείας συνδέεται ως ένα βαθμό με την εμπιστοσύνη που εμπνέει ο γιατρός στον ασθενή. Αν ο γιατρός διαβεβαιώσει με πειστικό τρόπο τον ασθενή ότι αυτό που του δίνει θα τον κάνει καλά, οι πιθανότητες ενός θετικού αποτελέσματος είναι αυξημένες ενώ αν του προκαλέσει άγχος απαριθμώντας τις παρενέργειες του φαρμάκου, οι πιθανότητες ενός θετικού αποτελέσματος είναι μειωμένες.

Ο χειρουργός Bernard Spiegel του Yale University School of Medicine σ’ ένα άρθρο του με τίτλο η “Δύναμη της Υποβολής” διειγείται ένα περιστατικό που συνέβη σ’ ένα Ρωμαιοκαθολικό νοσοκομείο. Οι γιατροί κάλεσαν έναν ιερέα να προφέρει τις τελευταίες ευχές σ’ ένα κατάκοιτο ασθενή. Ο ιερέας όμως πήγε σε λάθος κρεβάτι και ευλόγησε λάθος ασθενή. Του απευθύνθηκε με απότομη φωνή και αέρα εγκυρότητας. Μέσα σε 15 λεπτά ο ασθενής πέθανε. Ο άλλος ασθενής τον οποίο οι γιατροί είχαν ξεγράψει έζησε λίγες μέρες ακόμα. Μια άλλη περίπτωση που ανέφερε ο Spiegel αφορά μια γυναίκα η οποία πληροφορήθηκε από το γιατρό της ότι θα πέθαινε σύντομα από καρκίνο. Χωρίς να πει τίποτα στο γιατρό, η γυναίκα πήγε στο Μεξικό για μια θεραπεία με την ουσία laetrile [vi] που προέρχεται από το κουκούτσι του βερίκκοκου. Τρία χρόνια μετά, η ασθενής συνάντησε το γιατρό στο δρόμο και του είπε για τη θεραπεία που έκανε. Ο γιατρός της είπε ότι το laetrile ήταν μια “τρελή ανοησία”. Μέσα σε μια εβδομάδα, η ασθενής πέθανε. Σύμφωνα με τον Spiegel, τα “λόγια σκοτώνουν”. Φυσικά τίθεται ένα ηθικό ζήτημα. Πρέπει να λέγεται η αλήθεια ή να δίνεται ελπίδα στον άρρωστο; Μερικοί πιστεύουν ότι η χορήγηση placebo αποτελεί κοροϊδία προς τον ασθενή άλλοι όμως θεωρούν ότι πρόκειται για ένα ενάρετο ψέμα που μπορεί να βελτιώσει την κατάστασή του.

Ο εγκέφαλος γνωρίζει τι κάνει

Το αποτέλεσμα placebo μοιάζει σαν κάτι μαγικό και το ερώτημα είναι γιατί οι θετικές προσδοκίες έχουν θεραπευτικό αποτέλεσμα. Πως εξηγεί η σύγχρονη επιστήμη την επίδραση placebo και τι είδους παιγνίδια παίζει το μυαλό; Οι ερευνητές κάνουν σοβαρές προσπάθειες να καταλάβουν τι συμβαίνει καθώς η ομοιοπαθητική, ο βελονισμός, η ρεφλεξολογία και τα τα συναφή ανθούν σήμερα ενώ η τελευταία μόδα είναι η αρωματοθεραπεία. Η επίσημη Ιατρική δεν δέχεται αυτές τις θεραπείες ως επιστημονικές αλλά παραδόξως έχουν αρκετές φορές αποτέλεσμα. Μια εξήγηση είναι ότι λειτουργούν σαν placebo. Οι εναλλακτικοί γιατροί έχουν πιο ζεστή συμπεριφορά απέναντι στους ασθενείς, αφιερώνουν περισσότερο χρόνο και δείχνουν να νοιάζονται ενώ οι ορθόδοξοι γιατροί τα τελευταία χρόνια έχουν μειώσει το χρόνο της επίσκεψης του ασθενούς και βιάζονται να γράψουν φάρμακα.

Το 2006, ο Tor Wager βοηθός καθηγητής ψυχολογίας στο Columbia University και οι συνεργάτες του δημοσίευσαν μια μελέτη που έδειξε με ποιο τρόπο οι θετικές προσδοκίες μειώνουν τον πόνο.[vii] Οι ερευνητές επάλοιψαν στο μπράτσο 24 εθελοντών δύο κρέμες και τους είπαν ότι η μια είναι lidocaine η οποία προστατεύει από τον πόνο ενώ η άλλη δεν παρέχει προστασία. 

Υποτίθεται ότι ήθελαν να ελέγξουν την διαφορά που υπάρχει μεταξύ των δύο κρεμών. Στη συνέχεια οι ερευνητές χρησιμοποιώντας λέιζερ, έδωσαν καυτά ερεθίσματα, αντίστοιχα ενός πολύ ζεστού καφέ, στα σημεία που είχαν επαλοιφθεί οι κρέμες και ζήτησαν από τους εθελοντές να βαθμολογήσουν τη διαφορά στον πόνο που αισθάνθηκαν. Οι εθελοντές είπαν ότι με την lidocaine ένιωσαν λιγότερο πόνο. Οι ερευνητές δεν αρκέστηκαν στα λόγια των εθελοντών. Χρησιμοποιώντας Τομογράφο Εκπομπής Ποζιτρονίων (PΕΤ scans) είδαν τη δρατηριότητα του εγκεφάλου των εθελοντών και κατέγραψαν ότι πράγματι ο πόνος ήταν μικρότερος με τη lidocaine. Στην πραγματικότητα όμως δεν υπήρχε lidocaine. Οι κρέμες που αλοίφθηκαν στο μπράτσο των εθελοντών ήταν ίδιες, μια απλή βαζελίνη. Οι εθελοντές ένιωσαν λιγότερο πόνο στη μία περίπτωση επειδή πίστεψαν ότι έτσι θα συνέβαινε. Το αίσθημα του πόνου δημιουργείται στον εγκέφαλο και εξαρτάται από την ποσότητα των ενδορφινών που παράγονται. Πιστεύοντας οι εθελοντές ότι η μια κρέμα θα τους προστάτευε από τον πόνο, ο εγκέφαλός τους παρήγαγε περισσότερες ενδορφίνες αυτοεκπληρώνοτας την προσδοκία τους. Το ίδιο συνέβη και σε μια άλλη μελέτη που διεξήχθη από μια ομάδα ερευνητών του British University στο Βανκούβερ με επικεφαλής τον Raúl de la Fuente-Fernández.[viii] Δόθηκε σε ασθενείς που πάσχουν από Πάρκισον – η ασθένεια οφείλεται σε έλλειψη ντοπαμίνης – μια ουσία που υποτίθεται ότι θα τους βοηθούσε να μειωθούν τα συμπτώματά τους. Πράγματι η ουσία βοήθησε στη μείωση των συμπτωμάτων αυξάνοντας την παραγωγή ντοπαμίνης. Όμως η ουσία που χορηγήθηκε ήταν placebo. Πιστεύοντας οι ασθενείς ότι θα τα πάνε καλύτερα, ο εγκέφαλός τους παρήγαγε περισσότερη ντοπαμίνη αυτοεκπληρώνοντας την προσδοκία τους.

Φαίνεται ότι οι θετικές προσδοκίες μπορούν να αυτοεκπληρωθούν όχι μόνο από τα placebo αλλά και από τη πίστη που έχει ο άνθρωπος προς το Θεό ή σε κάποια άλλη ιδέα. Η νευροεπιστήμων Katjia Wiech του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και οι συνεργάτες της έκαναν ένα πρωτότυπο πείραμα που δημοσιεύτηκε το 2008 και βρήκαν ότι η θρησκευτική πίστη μπορεί να απαλύνει τον πόνο.[ix] Μια ομάδα 12 Καθολικών Χρισταννών που πήγαιναν συχνά στην εκκλησία δέχτηκαν στο χέρι τους ηλεκτρικά παλμούς που προκάλεσαν πόνο. Προηγουμένως όμως τους δόθηκε να βλέπουν επί μισή ώρα είτε την εικόνα της “Προσευχόμενης Παναγίας” (πίνακας του Σασοφεράτο πολύ δημοφιλής μεταξύ των Καθολικών), είτε την “Κυρία με την Ερμίνα”, (πίνακας του Λεωρνάντο ντα Βίντσι που μοιάζει με την προηγούμενη αλλά δεν είναι χριστιανική). Οι ερευνητές διαπίστωασαν ότι οι πιστοί αισθάνονταν λιγότερο πόνο όταν έβλεπαν την “Προσευχόμενη Παναγία”. Επανέλαβαν το ίδιο πείραμα με 12 δηλωμένους άθεους ή αγνωστικιστές κι αυτή τη φορά, η χριστιανική εικόνα δεν μείωσε τον πόνο.

Ένα ακόμη περίεργο γύρω από το φαινόμενο placebo είναι ότι ο εγκέφαλος συμπεριφέρεται ανάλογα με την περίπτωση προκειμένου να εκπληρώσει τις προσδοκίες του. Στο πείραμα του Wager, όπου προκλήθηκε πόνος στο μπράτσο των εθελοντών, ο εγκέφαλος παρήγαγε ενδορφίνες ενώ στο πείραμα του de laFuente-Fernández με τους ασθενείς που είχαν Πάρκισον, o εγκέφαλος παρήγαγε ντομαπίνη. Σαν να ήξελε ο εγκέφαλος τι έπρεπε να κάνει σε κάθε περίπτωση. Αυτό δείχνει ότι το αποτέλεσμα placebo ίσως είναι ένα παράδειγμα μιας γενικότερης λειτουργείας του εγκεφάλου που για την ώρα δεν έχει ανακαλυφθεί.

Ζήσης Ψάλας

[i] Siegel B. Love, medicine, miracles. New York: Harper & Row, 1986.

[ii] Η ελληνική μετάφραση δεν είναι ακριβής ως προς το εβραϊκο κείμενο το οποίο λέει “θα περπατήσω” και όχι ευαρηστήσω, άρα ο όρος placebo οφείλει την ύπαρξή του σε μια ανακρίβεια.

[iii] Buckman R. Sabbagh Κ. Magic or Medicine? An Investigation of Healing and Healers. Toronto: Key Porter Books, 1993.

[iv] Moseley JB, O’Malley K, Petersen NJ, Menke TJ, Brody BA, Kuykendall DH, et al. A controlled trial of arthroscopic surgery for osteoarthritis of the knee. N Engl J Med 2002;347(2):81–8.

[v] Noonan D, Cowley G. Prozac Vs Placebos. Newsweek Jul 15 2002.

[vi] To laetrile δίνεται σε εναλλακτικές κλινικές στο Μεξικό και αλλού.  Η λογική είναι ότι ο καρκίνος οφείλεται σε έλλειψη της βιταμίνης Β-17. Το laetrile προμηθεύει τη βιταμίνη Β-17 και συνεπώς οδηγεί σε θεραπεία του καρκίνου. Όμως, για την επίσημη ιατρική επιστήμη, δεν υπάρχει βιταμίνη Β-17.

[vii] Wager TD, Matre D, Casey KL. Placebo effects in laser-evoked pain potentials. Brain Behav Immun 2006; 20:219-230.

[viii] de la Fuente-Fernández R, Ruth TJ; Sossi V, Schulzer M, Calne DB, Stoessl AJ. Expectation and dopamine release: mechanism of the placebo effect in Parkinson’s disease. Science 293: 1164-1166.

[ix] K. Wiech, M. Farias, G. Kahane, N. Shackel, W. Tiede and I. Tracey et al. An fMRI study measuring analgesia enhanced by religion as a belief system. Pain, Vol. 139, No. 2. 2008; 467-476.

http://www.healthyliving.gr

kykeon

kalyterotera.gr

ntokoumentagr.blogspot.gr