Από πού προέρχονται οι σκέψεις; Είμαστε στ’ αλήθεια οι συγγραφείς τους ή μόνο οι παραλήπτες προηχογραφημένων μηνυμάτων;
Με αυτά τα ερωτήματα καταπιάνεται ο Sam Harris στο αμετάφραστο στα ελληνικά «Free Will», ένα μικρό αλλά ‘ενοχλητικό’ βιβλίο, και τις σκέψεις του θα προσπαθήσω να μεταφέρω εδώ.
Η ελεύθερη βούληση είναι αυταπάτη.
Σκέψεις και προθέσεις προκύπτουν από παρασκηνιακές αιτίες τις οποίες
δεν γνωρίζουμε και δεν ελέγχουμε. Οι σκέψεις μας είτε είναι καθορισμένες
από προϋπάρχουσες φυσικές αιτίες για τις οποίες δεν είμαστε υπεύθυνοι
είτε αποτέλεσμα τυχαίων μεταβλητών τις οποίες δεν επιλέξαμε. Νευρώνες
και εγκεφαλικά κύτταρα συνωμοτούν και κινούν τα νήματα της ύπαρξής μας
κάθε στιγμή.
Ξεκινάω κάθε μου μέρα
με καφέ ή τσάι. Σήμερα διάλεξα τσάι. Γιατί όχι καφέ; Δεν είμαι σε θέση
να ξέρω. Απλά σήμερα ήθελα τσάι περισσότερο από καφέ και είχα την
ελευθερία να επιλέξω μεταξύ των δύο. Συνειδητά διάλεξα τσάι; Όχι. Η
επιλογή έγινε για μένα από τον εγκέφαλό μου, και εγώ, ως συνειδητός
μάρτυρας των σκέψεων και ενεργειών μου δεν μπορούσα να τις επιβλέψω ή να
τις επηρεάσω.
Το να ξέρω ότι προτιμώ
την μπύρα από το κρασί είναι ό,τι χρειάζομαι για να λειτουργήσω σε ένα
μπαρ. Για οποιονδήποτε λόγο προτιμώ τη γεύση του ενός έναντι του άλλου.
Υπάρχει ελευθερία σ’ αυτό; Καμία. Θα αποκαθιστούσα την ελευθερία μου αν
επέλεγα με το ζόρι κρασί αντί για μπύρα; Όχι, γιατί η πηγή αυτής της
επιλογής θα ήταν εξίσου μυστηριώδης με την αρχική μου πρόθεση.
Απόδειξη έρχεται από τα
εργαστήρια νευροεπιστημόνων, όπου βρέθηκε ότι μπορεί να προβλεφθεί
δραστηριότητα στον κινητικό φλοιό (motor cortex) του εγκεφάλου έως 10
δευτερόλεπτα πριν κάποιος αισθανθεί ότι αποφάσισε να κινηθεί.
Φανταστείτε κάποιον να παρακολουθεί την δραστηριότητα στον εγκέφαλό σας
σε πραγματικό χρόνο και να έχει τη δυνατότητα να προβλέψει τις κινήσεις
σας 10 δευτερόλεπτα πριν εσείς οι ίδιοι πάρετε τη σχετική απόφαση. Πόση
ελεύθερη βούληση χωράει σ’ αυτήν τη διαδικασία; Αυτό που γίνεται εμφανές
είναι ότι το σώμα μας, ο εγκέφαλός μας, ενεργεί και εμείς είμαστε απλοί
θεατές των αποφάσεων που παίρνει. Το αν απολαμβάνουμε τις αποφάσεις
αυτές δε μας βοηθάει να περισώσουμε την ψευδαίσθησή μας. Αν ο καφές που
συνήθως πίνω είναι στιγμιαίος και κάποια στιγμή παρατηρήσω ότι αρχίζω να
προτιμώ τον ελληνικό, μπορεί να μου αρέσει η ιδέα ότι π.χ. ο ελληνικός
είναι πιο παραδοσιακό ρόφημα, ότι δεν είμαι ο «Ελληνάρας» της καφετέριας
κλπ. Αλλά αυτό θα ήταν σα να λέω ότι δεν είμαι φυλακισμένος αν μου
αρέσει το κελί μου.
Και η αλήθεια είναι ότι
ούτε υποκειμενικά αν ενδοσκοπήσουμε δεν μπορούμε να επιμείνουμε στην
ιδέα της ελεύθερης βούλησης. Αρκεί να παρατηρήσουμε προσεκτικά. Ποια θα
είναι η επόμενη σκέψη σας; Μπορεί να διαβάζετε αυτό το κείμενο και
ειλικρινά να προσπαθείτε να το παρακολουθήσετε, αλλά υπάρχει μια φωνή
μέσα στο κεφάλι σας, που λέει πράγματα όπως «Και οι εγκληματίες; Δεν
είναι υπεύθυνοι των πράξεών τους;», «Και η ψυχή; Δεν παίζει ρόλο;».
Ας κάνουμε λοιπόν ένα
δικό μας πείραμα. Θα σας δώσω μια επιλογή. Διαλέξτε μια πόλη. Είστε
ελεύθεροι να επιλέξετε όποια πόλη θέλετε εκτός από αυτή που βρίσκεστε.
Μπορείτε να το επαναλάβετε όσες φορές θέλετε. Παρεμπιπτόντως, αυτή ίσως
να είναι η πιο ελεύθερη επιλογή που θα κάνετε ποτέ στη ζωή σας. Αν
υπάρχει ελεύθερη βούληση καλά θα κάνουμε να τη βρούμε εδώ.
Παρατηρήστε τι
συμβαίνει στο μυαλό σας ενώ επιλέγετε. Έστω ότι ήσασταν μεταξύ Παρισιού,
Λονδίνου και Άμστερνταμ και για οποιοδήποτε λόγο διαλέξατε το Παρίσι.
Υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος πόλεων που γνωρίζετε, όπως το Ελσίνκι ή η
Αδελαϊδα, αλλά για κάποιο λόγο δεν μπήκαν καν στην εξίσωση, δεν
προέκυψαν καν σαν μια πιθανή επιλογή προκειμένου να τις διαλέξετε. Ποιες
όμως είναι όλες αυτές οι πόλεις που δεν αξίζουν την προσοχή σας; Ποιος τις
αφαίρεσε από την εξίσωση; Ήσασταν ελεύθεροι να επιλέξετε αυτό που δεν
προέκυψε καν σαν επιλογή; Νομίζω η προφανής απάντηση είναι η αρνητική.
Και γιατί Παρίσι και
όχι Λονδίνο; Όταν ερωτηθέντες έρχονται αντιμέτωποι με αυτό το ερώτημα,
φτιάχνουν μια ιστορία. Π.χ. είδα μια γαλλική ταινία πρόσφατα και
συνειρμικά μου ήρθε και διάλεξα το Παρίσι. Γιατί όμως έτσι και όχι
αλλιώς; Θα μπορούσα κάλλιστα επειδή είδα μια γαλλική ταινία πρόσφατα να
διαλέξω κάτι εντελώς διαφορετικό, όπως το Κάιρο ή κάτι παρεμφερές όπως
το Αλγέρι.
Δε χρειάζεται να είναι
κανείς υλιστής για να αποδεχτεί αυτό το γεγονός. Ακόμα και να
συμπληρώσουμε το κενό των 10 δευτερολέπτων με την ψυχή, αυτή παραμένει
τόσο μυστηριώδης και απρόβλεπτη όσο και οι προκαθορισμένες από τη φύση
αιτίες ή οι κβαντικές τυχαιότητες. Δεν διαλέξαμε την ψυχή μας. Η
εισαγωγή της ψυχής στον αντίλογο απλά προσθέτει άλλο ένα γρανάζι στο
σύστημα.
Αν λοιπόν έχουμε την
ψυχή ενός δολοφόνου είμαστε άτυχοι, όχι ‘κακοί’. Αν άλλαζα θέση με έναν
εγκληματία μόριο προς μόριο, με όλες τις εμπειρίες και την ανατροφή (και
την ψυχή) που έχει, τότε θα ήμουν αυτός. Δεν υπάρχει κάτι
επιπλέον που θα με έκανε διαφορετικό, κάτι που θα με έβγαζε από την
αναγκαιότητα του πώς με καθοδηγεί η γενετική μου προδιάθεση και το
περιβάλλον. Τότε όμως πώς μπορούμε να κρατήσουμε υπόλογο έναν εγκληματία
για τις πράξεις του; Μπορούμε να πούμε ότι έναν φονιάς φταίει για το
έγκλημα που διέπραξε αν δεν το επέλεξε ο ίδιος;
Σίγουρα η έννοια της
τιμωρίας χάνει κάθε νόημα αν την εξετάσουμε κάτω από αυτό το πρίσμα.
Είναι όμως ωφέλιμο, σωστό, να φυλακίζεις κάποιον; Σαφώς και είναι. Όταν
φυλακίζουμε κάποιον, βασικά και πρωτίστως το κάνουμε για να
προστατεύσουμε τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας από αυτόν.
Αυτή η ανάγκη
δεν χάνεται υπό αυτήν τη σκοπιά. Για οποιονδήποτε λόγo και να σκοτώνει
κάποιος, είτε επειδή είναι ‘κακός’ είτε επειδή έτσι είναι ‘κουρδισμένος’
να κάνει, το μέρος όπου ανήκει είναι η φυλακή. Ο άλλος λόγος που
δικαιολογεί την φυλάκιση είναι η αποκατάσταση. Προσφέροντας δηλαδή το
κατάλληλο περιβάλλον στον δράστη (αφού αποτύχαμε να παρέμβουμε στην
ανατροφή του), μπορούμε να ελπίζουμε ότι δεν θα συνεχίσει την ίδια
συμπεριφορά. Μην ξεχνάμε ότι απουσία ελεύθερης βούλησης δε σημαίνει
μοιρολατρία. Το περιβάλλον παίζει σημαντικό ρόλο, σαν μια σειρά
ερεθίσματα για τον εγκέφαλο. Ούτε ο φαταλισμός έχει νόημα. Ο φαταλισμός
θα μας οδηγούσε ενδεχομένως στο να πέσουμε στο κρεβάτι μας και να
παραιτηθούμε από οποιαδήποτε δραστηριότητα. Κι αυτό όμως θα ήταν μια
επιλογή εξίσου προκαθορισμένη με οποιαδήποτε άλλη (επιπλέον θα
ανακαλύπταμε πολύ γρήγορα ότι το να μην κάνεις τίποτα είναι κάτι
εξαιρετικά δύσκολο).
Τι μένει μετά από όλα
αυτά; Τι αλλάζει με αυτή τη θέαση; Τι έχει σημασία στην καθημερινότητά
μας και στον τρόπο που βλέπουμε τα πιο σημαντικά θέματα της ζωής μας;
Το σίγουρο είναι ότι
χάνουμε κάτι. Χάνουμε την περηφάνια που νιώθουμε για κάποιο επίτευγμά
μας και χάνουμε το μίσος για τον εγκληματία αφού δεν μπορούμε να τον
κατηγορήσουμε περισσότερο από ένα σκυλί που μας δαγκώνει όταν μπαίνουμε
στο σπίτι που φυλάει. Όπως χάνουμε και την ντροπή για κάποιο ελάττωμά
μας. Αλλά η περηφάνια, το μίσος και η ντροπή δεν είναι και τόσο αξιόλογα
αισθήματα έτσι κι αλλιώς. Για την ακρίβεια είναι εγωκεντρικά και
απομονωτικά αισθήματα. Και η ευσπλαχνία; Η αγάπη; Η συμπόνια; Θεωρώ ότι
αυτά όχι μόνο δεν τα χάνουμε, αλλά είναι τα μόνα συναισθήματα, το μόνο
είδος συμπεριφοράς, που έχει νόημα!
Ας πάρουμε ένα ακραίο
παράδειγμα ‘κακού’ ανθρώπου. Ο Ουντέι Χουσσέιν, γιος του Σαντάμ, όταν
γυρνώντας στην Βαγδάτη έβλεπε να λαμβάνει χώρα ένας γάμος, επενέβαινε με
τους φουσκωτούς του και βίαζε τη νύφη, πολλές φορές τη βασάνιζε και τη
σκότωνε. Το έκανε αυτό πολλές φορές. Νομίζω ήδη έχουμε στο μυαλό μας την
εικόνα ενός τέρατος. Ας τον φανταστούμε όμως 4 χρονών. Ήταν το
τετράχρονο που με την ανατροφή και το περιβάλλον του θα γινόταν ο
βασανιστής που περιέγραψα. Ήταν το τετράχρονο που θα γινόταν το τέρας
Ουντέι Χουσσέιν. Κανένας δεν είναι υπεύθυνος για τα γονίδια και την
αγωγή του. Αν είχαμε πρόσβαση στην ανατροφή του και γνώση των συνθηκών
του, σε ποια φάση της ζωής του δεν θα ήταν το σωστό να παρέμβουμε
στη ζωή του; Πότε θα ήταν πολύ αργά για να βοηθήσουμε τον Ουντέι να
ξεφύγει από την ανατροφή του; Στα 5 του; Στα 8 του χρόνια; Η απάντηση
είναι: ποτέ. Παρεμβαίνοντας στη ζωή του με ευσπλαχνία και οίκτο,
προσφέροντάς του μια σωστή διαπαιδαγώγηση, θα ήταν η σωστή αντίδραση από
μας για το καλό όχι μόνο του ίδιου του Ουντέι αλλά και του περίγυρού
του.
Είμαι σίγουρος ότι αυτή
η θέαση δεν είναι μικρό κατόρθωμα για κάποιον που έχει πέσει θύμα του ή
για συγγενείς θυμάτων, αλλά νομίζω ότι στις πιο ψύχραιμες στιγμές μας, η
συγχώρεση και η συμπόνια είναι αυτά που πρέπει να μας καθοδηγούν, και
αυτές είναι οι στιγμές που καλούμαστε να οργανώσουμε την κοινωνία, να
γράψουμε νόμους, να αναθέσουμε στην πολιτεία να αντιμετωπίσει τους
εχθρούς της.
Η ελευθερία μετράει.
Και οι πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες σίγουρα μετράνε. Αν κάποιος
κρατάει ένα όπλο στον κρόταφό μου, λίγο θα με ενδιαφέρει αν το κάνει με
την ελεύθερη βούλησή του ή αν τον καθοδηγούν οι νευρώνες του. Είναι
σημαντικό να έχεις την ελευθερία να κάνεις αυτό που θέλεις να κάνεις.
Αλλά δεν μπορείς να επιλέξεις αυτό που θέλεις.
Δεν μπορείς να είσαι
περήφανος για το ταλέντο σου, αλλά έχει σημασία να το χρησιμοποιείς. Δεν
χρειάζεται να κατηγορείς τον εαυτό σου για τις αδυναμίες σου, αλλά έχει
σημασία να τις διορθώνεις.
eranistis.net
antikleidi.com
ntokoumentagr.blogspot.gr
